به گزارش ایرنا، برخی از مسجدها و امامزاده‌های اصفهان جزو بناهای تاریخی مذهبی به‌شمار می‌روند که با وجود دخیل بودن چندین نهاد از جمله اداره اوقاف و امور خیریه، هیات امنا و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان در امور آنها از نبود مدیریت یکپارچه و در شان یک بنای میراثی رنج می‌برند.

یکی از شاخص‌ترین این بناها که بیشتر در صدر اخبار رسانه‌ها در سال های اخیر قرار گرفت، مسجد سید اصفهان است؛ مسجدی تاریخی متعلق به دوره قاجار که با وجود مدیریت اداره اوقاف و امور خیریه، مرکز رسیدگی به امور مساجد، ۲ هیات امنا و حتی دخیل بودن اداره کل میراث فرهنگی استان تا مرز فروپاشیِ بخش زیادی از تزیینات کاشی و چوبی پیش رفته است.

مسجد سلجوقی «برسیان» نیز یکی دیگر از بناهای تاریخی مذهبی در ۴۳ کیلومتری شرق اصفهان است که سال‌ها بی‌توجهی و نداشتن کاربری بر آن سایه افکنده و با ایجاد مسجد جدیدی در جوار آن، بیشتر از پیش دچار فراموشی و مهجوری شد.

امامزاده «درب امام»، نمونه دیگری از بناهای تاریخی مذهبی اصفهان است که در سال‌های گذشته بدلیل مرمت‌های غیر اصولی، بهره‌برداری های نادرست مثل ایجاد آشپزخانه در بخش‌های مشتمل بر فضاهای تاریخی با تزیینات مقرنس و همچنین بی‌توجهی در نگهداری و نبود اقدامات حفاظتی بهنگام دچار آسیب‌های بسیاری شده است.

به گفته کارشناسان، دستکم ۶ امامزاده در شهر اصفهان بنای تاریخی دارند که بدلیل نبود مدیریت یکپارچه و مناسب در نگهداری و حفاظتِ درخور بنای تاریخی، دچار نقصان هستند.

مسجدهای جامع عتیق، جامع عباسی، حکیم، رحیم‌خان و رکن‌الملک از جمله بناهای تاریخی مذهبی در اصفهان هستند که گاه و بیگاه با مرمت‌های غیراصولی، بهره‌برداری خارج از توان ظرفیت یک بنای مُسن یا بی‌توجهی به ضوابط حفاظت و نگهداری از آثار تاریخی، دچار آسیب می‌شوند.

فعالان و کارشناسان میراث فرهنگی بر این باورند که گره این مشکلات، نبود شورایی عملگرا و منسجم بین نهادهای مرتبط چون اداره کل اوقاف، میراث فرهنگی، هیات امناها و مرکز رسیدگی به امور مساجد است؛ شورایی که می‌تواند در بزنگاه‌های تصمیم‌گیری، برگزاری مراسم‌ گوناگون و اقدامات تعمیری و مرمتی، با در نظر گرفتن یک چارچوب ضابطه‌مند و قانونمدار، کاربری مذهبی را حفظ و بنای تاریخی را نگهداری کند.

بدون شک کاربری بناهای تاریخی مذهبی و ادامه پویایی و فعالیتشان، ضمانت بهتری برای پایداری آن‌هاست چراکه در این صورت بیم متروکی و رهاشدگی کمتر می‌شود؛ به‌عنوان مثال برخی مساجد کهن اصفهان چون برسیان بدلیل نداشتن کاربری دچار فراموشی و آسیب شده است.

در نقطه مقابل، مسجدهایی چون «ازیران» یا «جامع دشتی» بدلیل برپایی نماز و تداوم کاربری شرایط بهتری دارند چراکه با دارا بودن کاربری از متروک شدن و فراموشی در امان هستند و بیشتر مورد مرمت و تعمیرهای دوره‌ای قرار می‌گیرند.

مسجد ازیران مربوط به دوره ایلخانان و در روستایی به همین نام در ۳۰ کیلومتری شرق اصفهان و مسجد جامع دشتی نیز برجا مانده از دوران ایلخانی و در روستای دشتی از توابع بخش مرکزی شهرستان اصفهان واقع است.

کارشناسان و مسوولان تاکید دارند که رویه بازگشت مساجد تاریخی در چرخه کاربری خود و البته با حفظ چارچوب‌های حفاظت و نگهداری از آثار میراث فرهنگی در سایه همکاری و تعامل سازمان اوقاف و امور خیریه، وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و ستاد پشتیبانی و هماهنگی امور مساجد می ‌تواند راه نجات آن‌ها باشد.

لزوم بهره‌برداری‌ از بناهای تاریخی مذهبی متناسب با توان آنها

در این پیوند، سخنگوی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان گفت: قانونگذار مشخص کرده است که مدیریت بناهای مذهبی با سازمان اوقاف است اما این موضوع در بناهای تاریخی می‌تواند یک مدیریت دوسویه باشد به این معنی که هم میراث فرهنگی و هم نهاد متولی بنای مذهبی با همیاری هم از آن نگهداری کنند البته ورود نهاد میراث فرهنگی نباید نافی مسوولیت نهادهای متولی بناهای مذهبی باشد.

شهرام امیری در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: بناهای تاریخی مذهبی نیازمند حفاظت‌های ویژه هستند و نه فقط سازمان اوقاف و میراث فرهنگی بلکه نهادهای شهری و خدمات‌رسان هم باید در این زمینه کمک کنند.

وی با بیان اینکه بناهای عظیمی مثل مسجد جامع عباسی و جامع عتیق، کاربری خود را هنوز حفظ کرده اند، تصریح کرد: حفاظت از آنها کار بزرگی است، این بناها باید کاربری خود را حفظ کنند چراکه نبود کاربری موجب تهدید آن‌ها می‌شود.

سخنگوی میراث فرهنگی اصفهان تاکید کرد: این بناها مسن هستند و شرط استفاده از آنها، حفاظت ویژه است که این کار به‌تنهایی از عهده میراث فرهنگی بر نمی‌آید و در عین حال این حفاظت‌ها در شرح وظایف سایر نهادهای دخیل در این بناها هم وجود دارد.

امیری اظهار داشت: علاوه بر مساجد تاریخی، ۶ امامزاده در شهر اصفهان مانند اسماعیل، هارون ولایت و درب امام دارای بنای تاریخی هستند و در این بناها علاوه بر میراث فرهنگی که وظیفه حفاظت را به عهده دارد، نهادهای متولی چون اوقاف نیز عهده‌دار وظیفه نگهداری هستند.

وی با بیان اینکه در بناهای تاریخی مذهبی مشکلاتی در سال‌های گذشته داشتیم، گفت: برخی از این مشکلات را توانسته ایم برطرف کنیم اما بعضی از آنها هنوز حل نشده است.

سخنگوی میراث فرهنگی اصفهان تاکید کرد: رسیدگی به مشکلات بناهای تاریخی مذهبی نیازمند تشریک مساعی بیشتر نهادهای مسوول است.

امیری با بیان اینکه میراث فرهنگی وظیفه حفاظت از کالبد را بر عهده دارد، خاطرنشان کرد: در مسجدهایی چون شیخ لطف الله و جامع عباسی که در اختیار میراث فرهنگی است، این نهاد بر کاربری ها نظارت دارد اما در بناهایی چون مسجد سید که در اختیار میراث فرهنگی نیست، نظارتی نیز بر کاربری آن‌ها ندارد.

مرمت‌های غیر اصولی از آسیب‌های بناهای تاریخی مذهبی

سخنگوی میراث فرهنگی اصفهان، مرمت های غیر اصولی را یکی از آسیب های بناهای تاریخی مذهبی دانست و اضافه کرد: در هفته‌های اخیر یک مورد مرمت غیر اصولی در مسجد تاریخی و زیبای اُشترجان انجام شده است.

امیری ادامه داد: از سوی دیگر نبود کاربری و فراموشی برخی از این اماکن مانند مسجد جامع برسیان از مواردی است که به این بناها آسیب رسانده در حالی که اصفهان جزو استان‌هایی است که بیشترین تعداد مسجد را برای قرارگیری در پرونده ثبت جهانی مساجد ایرانی دارد.

امیری با اشاره به اینکه این مساجد حداقل بین ۲۰۰ تا هزار سال قدمت دارند، تاکید کرد که اگر قرار باشد این مسجدها ثبت جهانی شوند باید در نحوه نگهداری و کاربری آنها دقت کافی صورت گیرد.

وی گفت: میراث فرهنگی با ادامه کاربری مساجد تاریخی مخالف نیست بلکه استقبال هم می کند زیرا این اقدام موجب ادامه حیات این بناها می شود اما بدلیل قدمتی که این مسجدها دارند، بهره‌برداری باید متناسب با توان آنها باشد.

سخنگوی میراث فرهنگی اصفهان، مسجد جامع گلپایگان را نمونه خوبی از تشریک مساعی بین متولیان این بنای مذهبی و میراث فرهنگی خواند و افزود: الحاقات زایدی در این مسجد ۹۰۰ ساله انجام شده بود که با همکاری نهادهای مسوول حذف شد.

امیری به تصمیم جدیدی که میراث فرهنگی اصفهان برای کنترلِ حفاظت و نگهداری مساجد تاریخی اتخاذ کرده است، اشاره کرد و گفت: طرح حضور کارشناسان میراث فرهنگی در هیات امنای مساجد تاریخی مذهبی را به‌عنوان راهکار در نظر گرفته و امیدواریم با اجرا شدن آن از طریق نظارت بر مرمت‌ و نحوه بهره‌برداری، گام موثری برای رعایت چهارچوب حفاظت از این بناهای تاریخی برداشته شود.

مشکلات اوقاف برای حفاظت و مرمت بناهای تاریخی مذهبی

معاون بهره‌وری اقتصادی اداره کل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان نیز در پاسخ به پرسش‌ خبرنگار ایرنا درباره نقصان در نگهداری از بناهای تاریخی مذهبی، گفت: انتقادها درست و بجاست و این موضوع را قبول می‌کنیم.

امیرحسین اسماعیل‌پور افزود: طبق قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی، تعمیر و حفظ ابنیه تاریخی بر عهده مالک است و مساجد، امامزادگان یا حسینیه‌های تاریخی طبق قانون در تملک اداره کل اوقاف و امور خیریه هستند و هزینه‌های نگهداری آنها باید توسط این اداره تامین شود.

به گفته وی، اوقاف اداره‌ای است که اعتبار دولتی ندارد و باید درآمدش را از محل موقوفات تامین کند درحالیکه بیش از ۹۰ درصد اماکن تاریخی مذهبی فاقد درآمد هستند.

اسماعیل‌پور افزود: درآمد نداشتن ابنیه تاریخی مذهبی بزرگ‌ترین ضربه را به آن‌ها می‌زند.

معاون بهره‌وری اقتصادی اداره کل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان یادآور شد: در دیدارهایی که با نمایندگان شهید رییسی در اوایل دوران ریاست جمهوری وی داشتیم، این مشکل را مطرح کردیم و گفتیم که برخی از اماکن تاریخی مذهبی اصفهان در حال نابودی است.

اسماعیل‌پور با بیان اینکه در آن جلسه‌ها به نبود اعتبار دولتی و امکانپذیر نبودن تامین اعتبار برای این بناها از محل موقوفات نیز اشاره شد، افزود: بعد از مذاکره‌های صورت گرفته، از محل اعتبارات دولتی مبلغی برای رسیدگی به این مشکلات در نظر گرفته شد اما با تغییرات صورت گرفته در دولت، تاکنون هیچ مبلغی به اوقاف در این زمینه تخصیص نیافته است.

وی این پرسش را مطرح کرد که دستگاهی که تعداد زیادی از اماکن تاریخی مذهبی را در اختیار دارد و هیچ‌گونه موقوفه‌ و اعتبار دولتی برای آنها هم ندارد، از کجا باید تامین هزینه کند و تعمیر و مرمت‌های با کیفیت و با استادکارهای مجرب انجام دهد.

اسماعیل‌پور افزود: در این شرایط مجبوریم برای جلوگیری از تخریب بیشتر در این بناها با تعدادی کارگر، مرمت وصله پینه‌ای انجام دهیم تا کار سریعتر انجام شود.

لزوم ایجاد یک شورای عملگرا در نگهداری از اماکن تاریخی مذهبی

یک کوشنده میراث فرهنگی در اصفهان معتقد است، در این شرایط که کار حفاظت و حراست از ابنیه تاریخی مذهبی با مشکلاتی مواجه بوده، جای یک شورا بین نهادهای مسوول در بناهای تاریخی مذهبی خالی است تا بتوانند با همگرایی از آسیب‌های بیشتر به این بناها جلوگیری کنند.

نرگس درخشان در گفت و گو با ایرنا افزود: بودجه، موضوع مهمی محسوب می‌شود اما مشورت و دست‌کم رعایت ضوابط و قوانین میراث فرهنگی در نگهداری و بهره‌برداری از این بناها می‌تواند جلوی بسیاری از آسیب‌ها را بگیرد.

وی تصریح کرد: مادامی که در بهره‌برداری‌ از بناهای تاریخی مذهبی به میزان تاب‌آوری این بناها و دقت در حفاظت از آن‌ها توجه کافی صورت نگیرد و از سویی اقدامات تعمیری و مرمتی بصورت سطحی و بدون دقت انجام شود، در بر همین پاشنه خواهد چرخید و میزان آسیب‌ها روز به روز بیشتر خواهد شد.

درخشان گفت: در شرایطی که فرونشست، ابنیه کهنسال و تاریخی اصفهان را تهدید می‌کند و از سویی برخی نهادها بدلیل کمبود بودجه، نگهداری اصولی از این ابنیه را دشوار می دانند، بیش از هر زمانی نیازمند شورایی بین نهادهای دخیل در بناهای تاریخی مذهبی هستیم.

وی تاکید کرد: مساجدی چون جامع عتیق یا مسجد سید اصفهان علاوه بر اینکه بدلیل جایگاه مذهبی خود باید از حفاظت و نگهداری بهتری برخوردار باشند، از طرف دیگر به‌خاطر تاریخی بودن در دید گردشگران قرار دارند و شرایط نگهداری از آن‌ها، چگونگی مدیریت این ابنیه تاریخی مذهبی را نمایان می‌کند.