نگاه کویر-اصغر عبدلی:تالاب بین‌المللی گاوخونی، نگین آبی شرق اصفهان و زیستگاه ارزشمند هزاران گونه جانوری و گیاهی، این روزها در بستر خشکی مطلق و در محاصره گرد و غبار، نفس‌های آخر خود را می‌کشد. عدم تخصیص حقابه در سالیان اخیر و گسترش خشکسالی، این پهنه آبی را به کانون بحرانی ریزگردها و منبعی از تهدیدات جدی زیست‌محیطی و بهداشتی برای استان اصفهان تبدیل کرده است. در کنار این بحران طبیعی، برداشت‌های غیرمسئولانه از منابع معدنی، به ویژه پتاس، در حاشیه تالاب، نگرانی‌ها را دوچندان کرده و آینده‌ای مبهم را برای این میراث طبیعی رقم زده است.

روزگاری، گاوخونی میزبان فلامینگوها، ماهی‌های شیر و کپور و تابلویی زیبا از زندگی بود که کوه سیاه بر آن مشرف بود. اما امروز، چشمان هر بیننده‌ای در این منطقه تنها بیابان خشک و غبارآلود را می‌بیند. عدم تخصیص حقابه تالاب گاوخونی در سال‌های اخیر، علاوه بر نابودی نظم اکوسیستم و زیستگاه پرندگان مهاجر و جانوران، این منطقه را به کانون عظیم گردوغبار و منبع اصلی ریزگردهای استان اصفهان تبدیل کرده است. این وضعیت نه تنها به کاهش بوم‌گردی و جذب توریست منجر شده، بلکه زیان اقتصادی گسترده‌ای را به مردم شرق اصفهان وارد کرده است.
خطر بیخ گوش تالاب و ساکنان حاشیه آن
در شرایطی که کارشناسان و فعالان محیط‌زیست بر ضرورت حفظ اندک رطوبت باقی‌مانده در بستر تالاب تأکید دارند، برداشت منابع معدنی از جمله پتاس در محدوده و حاشیه تالاب، تأمل‌برانگیز است. فرشته عالمشاه، یک فعال محیط‌زیست، با ابراز نگرانی از صدور مجوزهای برداشت از حاشیه تالاب گاوخونی، این اقدام را “برهم‌زننده تعادل آبی منطقه و تهدید جدی سلامت مردم و محیط‌زیست” خواند. وی با اشاره به مخالفت‌های قبلی در سال ۱۳۹۶ و تداوم عملیات برداشت علیرغم مخالفت‌های فرماندار ورزنه، از حفر کانال‌های چند کیلومتری و هدایت آب زهکشی شده برای استخراج پتاس به روش تبخیری خبر داد. به گفته عالمشاه، رنگ آب نشان‌دهنده حضور فلزات سنگین در کنار پتاسیم است که نگرانی‌ها را دوچندان کرده است.
ریزگردهای سمی و سرطان: تراکنش ریزگردهای آلوده با افزایش موارد ابتلا به سرطان
عالمشاه با تأکید بر اهمیت اندک رطوبت باقیمانده در بستر تالاب، آن را مانع حرکت سریع ریزگردهای آلوده به فلزات سنگین دانست و گفت که آب‌های زیرزمینی منطقه به هم متصل هستند و برداشت بی‌رویه می‌تواند منابع آب شیرین مورد استفاده کشاورزی را تحت تأثیر قرار دهد و سلامت مردم را به خطر اندازد. وی همچنین از تلاش برای جلب همکاری دانشگاه علوم پزشکی جهت بررسی علمی ارتباط خشکی تالاب و تراکنش ریزگردهای آلوده با افزایش موارد ابتلا به سرطان در مناطق حاشیه تالاب گاوخونی خبر داد و خواستار بررسی‌های علمی و اپیدمیولوژیک توسط نهادهای مسئول شد.
نتایج جستجوی اینترنتی نیز این نگرانی‌ها را تأیید می‌کنند. گزارش‌ها حاکی از گردوغبار ناشی از خشکی تالاب گاوخونی آلوده به فلزات سنگین و افزایش ریزگردهای سمی در ایران هستند. در یکی از گزارش‌ها آمده است: سطح تالاب گاوخونی به جز بخش کوچکی از دهانه آن خشک است، یعنی ۹۹ درصد تالاب بی‌آب رها شده و آن یک درصد... همچنین، افزایش ۵ برابری نرخ فرونشست گردوغبار در حوضه تالاب گاوخونی” نشان از شدت این بحران دارد.
پیامدهای برداشت غیر اصولی: از افت سطح ایستابی تا آلودگی فلزات سنگین
میثم تدین، زمین‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان، در گفتگو با ایرنا، برداشت آب زیرزمینی را دارای پیامدهای متعددی دانست. وی با تأکید بر اینکه خشکی زاینده‌رود و تالاب گاوخونی یکی از عوامل ایجاد کانون‌های ریزگرد در استان اصفهان است هرگونه برداشت آب و قرار دادن آن در معرض تبخیر را موجب افت سطح ایستابی در گاوخونی و از بین رفتن چسبندگی رسوبات دانست. تدین هشدار داد که این رسوبات، که طی هزاران سال به صورت ایمن دفن شده‌اند، با این فرآیند دوباره به سطح می‌آیند و با قرارگیری در معرض باد، خطرات بیشتری برای ساکنان منطقه ایجاد می‌کنند.
وی افزود: این وضعیت مشابه فعالیت معدن نمک در دریاچه نمک خارا است که با ایجاد حوضچه و شخم زدن رسوبات، نمک استخراج می‌کند. این کار سبب می‌شود مواد آلوده و فلزات سنگینی که به دلیل وزنشان در لایه‌های زیرین رسوب کرده‌اند، مجدد به سطح آمده و توسط باد پراکنده شوند که به این ترتیب، گرد و غبار آلوده تشدید می‌شود.تدین نگرانی اصلی در مورد معدن پتاس را فلزات سنگین دانست و گفت که فعالیت آن، علاوه بر تشدید گرد و غبار، موجب افت آب در منطقه و کاهش منابع آبی کشاورزان و چشمه‌های اطراف نیز می‌شود.
پتاس، “طلای کشاورزی” با چالش‌های زیست‌محیطی و بهداشتی
اگرچه پتاس را “طلای کشاورزی” خوانده و ذخایر گاوخونی از این ماده آلی را بیش از حدود یک میلیون و چهارصد هزار تن برآورد می‌کنند، اما روش برداشت غیراصولی و سنتی آن که مغایر با محیط‌زیست و سلامت انسان‌هاست، چالشی جدی را ایجاد کرده که باید به‌سرعت متوقف شود. عوارض کودهای شیمیایی از جمله پتاس برای انسان شامل سرطان و مشکلات کلیوی خطرناک، اختلال‌های عصبی و گوارشی و حساسیت‌های پوستی است که مقالات موثقی در این باره وجود دارد.
مسئولین در میدان: نیاز به ارزیابی مجدد
در همین حال، فرماندار جرقویه با اشاره به موضوع معدن پتاس، اظهار داشت که پروانه بهره‌برداری از سوی نهادهای مربوطه صادر شده است، اما با این حال تأکید کرده‌اند که بررسی‌های لازم در خصوص محصول آن نیز انجام شود. آذرپی افزود که در همین راستا، نامه‌نگاری با اداره حفاظت محیط‌زیست صورت گرفته تا موضوع مجدداً مورد ارزیابی قرار گیرد.
بحران تالاب گاوخونی نیازمند یک راه‌حل جامع و فوری است که شامل تخصیص حقابه، توقف برداشت‌های غیرمسئولانه از منابع معدنی، و انجام بررسی‌های علمی دقیق برای ارزیابی اثرات زیست‌محیطی و بهداشتی این فعالیت‌ها باشد. حفاظت از این میراث طبیعی و تضمین سلامت ساکنان منطقه، وظیفه‌ای ملی است که نیازمند همکاری و عزم جدی تمامی مسئولین و نهادهای ذیربط است.