تیمره؛ میراث ۶۵۰۰ ساله در انتظار ثبت جهانی
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- مژگان جابری: سنگ‌نگاره‌های تیمره، با قدمتی که برخی از آن‌ها به ۶۵۰۰ سال می‌رسد، از ارزشمندترین آثار تاریخی ایران محسوب می‌شوند. با وجود اهمیت این نقوش که بازتابی از تحولات فرهنگی و هنری از دوران باستان تا دوره‌های اسلامی هستند، موانع مختلفی از جمله نبود زیرساخت‌های حفاظتی، کمبود مستندات کافی و روند طولانی اداری، ثبت جهانی این میراث را به تأخیر انداخته است.
قدمت و تنوع نقوش
در منطقه تیمره، بیش از ۲۱ هزار نقش صخره‌ای شناسایی شده است که نشان‌دهنده یکی از نخستین سکونتگاه‌های بشری در ایران است. این نقوش شامل تصاویری از حیواناتی مانند بز کوهی، قوچ، آهو، اسب، گرگ، شیر، شتر، پلنگ، گراز، گوزن، یوزپلنگ، گورخر، مار و لاک‌پشت می‌شوند که در این میان، نقش بز کوهی با حدود ۷۵ درصد، بیشترین فراوانی را دارد.
یکی از بزرگ‌ترین نقوش کشف‌شده در گلپایگان، تصویر بز کوهی با ارتفاع ۱۱۲ سانتی‌متر و عرض ۹۰ سانتی‌متر است که اهمیت این حیوان را در فرهنگ و هنر ایران نشان می‌دهد. همچنین، سنگ‌نوشته‌هایی با خطوط تصویری، ایدئوگرام، سطری، ایلامی (هندسی)، پهلوی، کوفی، عبری، عربی و فارسی در این منطقه یافت شده که سیر تکاملی خط را به‌خوبی نمایش می‌دهند.
سنگ‌نگاره‌های تیمره، که بازتاب چند هزار ساله تاریخ و هنر این سرزمین است، این مجموعه همچنان از ثبت جهانی بازمانده است.
چالش‌های ثبت جهانی
شهرام امیری، سخنگوی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان، در خصوص روند ثبت جهانی این آثار گفت: فرآیند ثبت جهانی پیچیدگی‌های خاصی دارد و موانع آن عمدتاً به سهمیه‌بندی سازمان یونسکو و اولویت‌بندی آثار ملی مربوط می‌شود. هر کشور تنها یک یا ۲ سهمیه برای ثبت جهانی دارد و با توجه به تعداد زیاد پرونده‌های در نوبت، این روند کند پیش می‌رود.
وی افزود: در سال‌های اخیر، یونسکو سیاست ثبت‌های زنجیره‌ای را در پیش گرفته است؛ به عنوان مثال، طی سال‌های گذشته ۵۶ کاروانسرا، ۱۱ قنات و ۹ بام تاریخی به‌صورت یکجا ثبت شده‌اند. این روش باعث کاهش سهمیه‌های کشورها و دشوارتر شدن روند ثبت آثار جدید شده است.
امیری یادآور شد: پرونده‌های متعددی از جمله ثبت جهانی مجموعه مساجد تاریخی استان، روستای تاریخی ابیانه و کلیساهایی مانند کلیسای وانک در دست بررسی است. با این حال، ثبت این آثار نیز در انتظار نوبت است و تعیین اولویت‌ها در سطح ملی انجام می‌شود.
وی در مورد وضعیت حفاظت از سنگ‌نگاره‌های تیمره گفت: این مجموعه عظیم در پهنه‌ای وسیع و در دل بیابان قرار گرفته است که کار حفاظت از آن را دشوار می‌کند.
امیری همچنین به نقش تشکل‌های مردمی در این زمینه اشاره کرد و افزود: با راه‌اندازی پویش‌های مردمی و حمایت از تشکل‌های میراث فرهنگی، روند حفاظت از این آثار تقویت شده است. یکی از اقدامات مؤثر، مردمی‌سازی فرآیند حفاظت از آثار تاریخی و ایجاد تعامل بیشتر میان مردم و اداره کل میراث فرهنگی بوده است.
وی در ادامه به برنامه‌های استانی برای بازدید و نظارت بر وضعیت این آثار اشاره کرد و گفت: در برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، سفرهای استانی و بازدید از این منطقه در اولویت قرار دارد. با همکاری مسئولین شهرستان و استان، در تلاش هستیم تا حداقل در محدوده‌ای که در استان اصفهان قرار دارد، اقدامات حفاظتی مناسبی انجام شود.
امیری تأکید کرد: اگرچه ثبت ملی سنگ‌نگاره‌های تیمره انجام شده و این امر به حفاظت بهتر آن‌ها کمک می‌کند، اما ثبت جهانی به دلیل محدودیت‌های سهمیه‌ای در اختیار استان نیست و نیاز به برنامه‌ریزی در سطح ملی دارد. با این حال، تمام تلاش ما بر این است که با بهینه‌سازی فعالیت‌های صنعتی و کاهش آسیب‌های انسانی، شرایط مناسبی برای نگهداری این میراث ارزشمند فراهم شود.
مهدی سرلک معاون سیاسی امنیتی و اجتماعی فرمانداری گلپایگان اظهار کرد: ثبت هر اثر، فرآیندی مشخص دارد که از جمع‌آوری مستندات تا طی مراحل اداری و اعلام رسمی آن را شامل می‌شود. در همین راستا، فرمانداری گلپایگان با توجه به ارزش تاریخی و فرهنگی سنگ‌نگاره‌های تیمره، پیشینه تمدنی منطقه و اهمیت این آثار، پیگیری‌های ثبت جهانی را به سهم خود دنبال خواهد نمود.
وی افزود: با توجه به موقعیت جغرافیایی سنگ‌نگاره‌ها، گستردگی آن‌ها در شهرستان گلپایگان و مناطق مجاور، و پیوستگی تاریخی و فرهنگی این منطقه، ضروری است که اقدامات مربوط به ثبت و حفاظت از این آثار با رویکردی منطقه‌ای و فراتر از یک شهرستان دنبال شود.
سرلک تصریح کرد: بی‌تردید، ارزش سنگ‌نگاره‌های تیمره فراتر از یک محدوده جغرافیایی خاص است و آنچه از این آثار کهن به دست می‌آید، نه‌تنها برای مردم ایران بلکه برای تمام جهان، در راستای افزایش دانش بشری از پیشینیان خود، سودمند خواهد بود.
حفاظت از سنگ‌نگاره‌ها و تهدیدات موجود
مصطفی قانونی، رئیس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان گلپایگان، نسبت به توقف فعالیت‌های معدنی مخرب در این منطقه اظهار کرد: حدوده و حریم سنگ‌نگاره‌ها مشخص شده و معادن فعال به خارج از این محدوده هدایت شده‌اند تا از آسیب‌های احتمالی جلوگیری شود.
وی همچنین از برگزاری نشست‌هایی درباره امکان‌سنجی ثبت جهانی سنگ‌نگاره‌های تیمره اشاره کرد و افزود: این نشست‌ها با حضور معاون میراث فرهنگی استان اصفهان، کارشناسان میراث فرهنگی استان مرکزی، فعالان حوزه میراث فرهنگی شهرستان‌های گلپایگان و خمین، و اعضای شورای ایکوموس برگزار شده است.
قانونی خاطرنشان کرد: تهیه پرونده‌های ثبت جهانی و موضوعات مرتبط با آن فرآیندی طولانی و زمان‌بر است.
به گفته وی: هر سال تنها یک پرونده از ایران برای ثبت جهانی قابل طرح است که پس از اولویت‌سنجی، بررسی میزان تکمیل پرونده و سایر معیارها مطرح می‌شود.
وی ادامه داد، طبق سیاست‌های جدید، پرونده‌ها به‌صورت تجمیعی ارائه می‌شوند؛ مانند ثبت مجموعه‌ای از کاروانسراهای ایران یا مساجد تاریخی که در حال آماده‌سازی هستند.
محسن جمالی باستان شناس گلپایگان، با ا اشاره به اهمیت سنگ‌نگاره‌های گلپایگان گفت: این سنگ‌نگاره‌ها از کهن‌ترین اسناد بشری هستند که بازتاب‌دهنده واقعیت‌های زندگی انسان‌ها در هزاران سال گذشته‌اند. بر اساس پژوهش‌های انجام‌شده طی ۱۷ سال تحقیق مستمر، بیش از ۳۶ هزار سنگ‌نگاره در ۳۲ محوطه مختلف شهرستان گلپایگان شناسایی شده‌اند.
جمالی با اشاره به قدمت این آثار اظهار کرد: برخی از نقوش، بیش از ۶۵۰۰ سال قدمت دارند. با این حال، به دلیل محدودیت‌های علمی، تعیین سن دقیق آن‌ها دشوار است.
وی تأکید کرد که فعالیت‌های انسانی، مهم‌ترین تهدید برای این میراث کهن محسوب می‌شود و گفت: ساخت سد کوچری در منطقه گلپایگان باعث شد حدود ۲۰۰۰ سنگ‌نگاره به زیر آب برود. همچنین، جاده‌سازی و پروژه‌های عمرانی نظیر خط انتقال آب از گلپایگان به قم، به تعداد زیادی از این نقوش آسیب رسانده است.
لزوم توسعه گردشگری پایدار
جمالی در پایان خاطرنشان کرد: ثبت ملی و جهانی این آثار می‌تواند به حفاظت بهتر از آن‌ها کمک کند و گفت: این نقوش، میراثی بشری هستند که تنها به یک دوره تاریخی یا یک نسل خاص تعلق ندارند، بلکه باید آن‌ها را سالم و دست‌نخورده برای آیندگان حفظ کنیم.
وی بر توسعه گردشگری پایدار تأکید کرد و افزود: این آثار ارزشمند می‌توانند نقش مهمی در توسعه اقتصادی منطقه ایفا کنند، اما به شرطی که گردشگری به‌صورت هدفمند و همراه با تدابیر حفاظتی مناسب باشد. متأسفانه در حال حاضر، گردشگری بی‌ضابطه و بدون برنامه، به سنگ‌نگاره‌ها آسیب زده است.
