«سرمایه اجتماعی» به مجموعه‌ای از روابط، هنجارها، اعتماد و شبکه‌های اجتماعی اطلاق می‌شود که در یک جامعه وجود دارند و به همکاری و انسجام بیشتر افراد کمک می‌کنند. این روابط و اعتماد متقابل، سرمایه اجتماعی یک جامعه را تشکیل می‌دهد که می‌تواند برای حل مشکلات به ویژه در شرایط پیش بینی نشده مورد استفاده قرار گیرد.

هر چه پیوند اقشار مختلف مردم با یکدیگر و اعتماد آن ها به نهادهای اجتماعی و متولیانشان عمیق تر باشد، آن گاه می توان گفت جامعه از سرمایه اجتماعی بالاتری برخوردار است؛ موضوعی که به گفته کارشناسان، در اصفهان آن هم با شرایط خاص این استان مستلزم پایش متدوام، ترمیم و بازسازی است.

پُر واضح است در نبود «سرمایه اجتماعی» ساده ترین فعالیت ها و راهبردها با شکست مواجه می شود و یا در خوشبینانه ترین حالت، وضعیت آنطور که پیش بینی شده پیش نخواهد رفت.

بررسی ها نشان داده هرگاه سرمایه اجتماعی رو به افول برود؛ تزریق منابع مالی به حوزه اقتصاد نیز چندان اثرگذار نخواهد بود زیرا در چنین شرایطی، قوام یا به عبارتی چسب اجتماعی که پیش نیاز مشارکت، همیاری و همدلی است وجود ندارد و یا با آسیب و گسست مواجه شده است.

تحلیگران اجتماعی براین باورند پدیدار شدن سرمایه اجتماعی مطلوب در پهنه اصفهان، هزارتوی پیچیده ای از سطوح مختلف تصمیم سازی و سیاست گذاری را در بر می گیرد و رسیدن به چشم انداز مطلوب در این زمینه تنها وظیفه یک تا چند نهاد نیست.

کارشناسان همچنین معتقدند در کنار همه چشم اندازهای خوبی که برای بالندگی استان در نظر گرفته شده به سرمایه اجتماعی در خطه اصفهان؛ باید به مثابه پیشران توسعه پایدار نگریست؛ موضوعی که به طور معمول یا مغفول مانده و یا آنطور که انتظار می رود در متن برنامه ریزی های مدونِ بومی به آن پرداخته نمی شود.

«سرمایه اجتماعی» و اهمیت این مساله در بقای جامعه؛ مفهومی است که در گذار از جنگ ۱۲ روزه بیش از هر زمان دیگر جای خود را در ادبیات تحلیگران سیاسی و اجتماعی باز کرده؛ گویی عبور پرغرور و همدلانه آحاد مردم از آن روزهای دشوار؛ پرده از اهمیت این مساله برانداخته و دریچه ای نو به سوی تاب آوری ملی و ضرروت حفظ این گنجینه ارزشمند گشوده است.

در همین پیوند، ایرنا در گفت و گو با امان الله باطنی جامعه شناس و پژوهشگر اجتماعی اصفهان به واکاوی سیمای سرمایه اجتماعی در این استان و راهکارهای تقویت آن پرداخته است:

ایرنا: سرمایه اجتماعی؛ به طور معمول مفهومی دور از ذهن و عجیب به نظر می رسد؛ می توانید مصداق هایی بیاورید که به درک ملموس این مساله کمک کند؟

بله همینطور است، در حالی که این مفهوم در زندگی روزمره جاری و ساریست. از دست رفتن سرمایه اجتماعی یا نشانه های هشدار برای کمرنگ شدن این شاخص را وقتی افراد جامعه دچار بی تفاوتی نسبت به مسائل شده اند یا مشارکت سیاسی و اجتماعی آن ها کاهش یافته و یا اینکه به طور ملموس نسبت به وعده ها و واگویه های مسوولان بی اعتماد شده اند بهتر می توان درک کرد.

وقتی سرمایه اجتماعی رو به زوال برود باور افراد جامعه به ارزش هایی مانند شفافیت، عدالت، مبارزه با فساد و همگرایی تضعیف می شود. در چنین فضایی سرمایه اجتماعی کمرنگ است بنابراین نمی توان انتظار داشت فعالیت های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه با نشاط و پویایی پیش برود. چنانچه این مساله مدیریت و بازپروری نشود به گسست های عمیق اجتماعی منتهی می شود که خود زمینه ظهور چالش های بزرگتر به خصوص در مواقع بحران خواهد بود.

ایرنا: شاخص سرمایه اجتماعی در یک جامعه به طور مستقیم تحت تاثیر کدام عوامل قرار می گیرد؟

سرمایه اجتماعی توسط «عوامل نهادی» و «عوامل خودجوش» ساخته می شود، عوامل نهادی به نهادهای رسمی و غیر رسمی اشاره دارد که زمینه ساز شکل گیری اعتماد، انسجام و مشارکت در جامعه می شوند و عوامل خودجوش، شامل تعاملات و روابط اجتماعی طبیعی و خودانگیخته بین افراد است که تعاملات روزمره، روابط دوستانه و خانوادگی، شبکه های اجتماعی غیر رسمی، فرهنگ و ارزش‌های مشترک را در بر می گیرد.

ایرنا: گفته می شود سرمایه اجتماعی در اصفهان در آستانه فرسوده شدن و نیازمند مداخله به هنگام برای ترمیم است؛ بیشتر توضیح می دهید؟

از نگاه جامعه شناسی در اصفهان شاهد نوعی «اتمیسم اجتماعی» هستیم که در این وضعیت، افراد به‌ مثابه اتم جامعه مستقل از دیگران و بدون وابستگی به ساختارهای اجتماعی در نظر گرفته می‌شوند و نهادها، ارزش‌ها و ساختارهای اجتماعی محصول کنش‌های فردی است. در این شرایط، روابط اجتماعی بر پایه همبستگی نیست، بلکه بر اساس منافع شخصی و قراردادهای فردی است. این موضوع در قالب مواردی چون بی تفاوتی اجتماعی، ضعف کار تیمی، میل به تنهایی خود خواسته، انتخاب زندگی مجردی، افزایش سوداگری و واسطه گری اقتصادی، وندالیسم و برخی رفتارهای ضد اجتماعی خود را نمایان می کند.

ایرنا: در اصفهان؛ کدام پدیده ها بر تضعیف سرمایه اجتماعی تاثیر مستقیم دارد؟

می توان گفت به دلیل افول عوامل خودجوش ساخت سرمایه اجتماعی، تعاملات طبیعی و خودانگیخته بین اصفهانی ها نیز در حد مورد انتظار نیست که به عنوان مثال، این موضوع در آمار خشونت استان انعکاس دارد و آمار نشان می دهد خشونت در صدر جرائم اصفهان است. غم انگیزتر اینکه طی سال های اخیر رتبه نخست خشونت خانگی در بین استان‌های کشور مربوط به اصفهان بوده و این نشان می دهد آب از چشمه گل آلود است. از این رو برای تقویت سرمایه اجتماعی ابتدا باید نهاد خانواده در اصفهان مبنای باز اندیشی و برنامه ریزی هدفمند قرار بگیرد.

ایرنا: سرمایه اجتماعی با معیار اعتماد رابطه تنگاتنگ دارد؛ این موضوع را با نگاهی بر وضعیت اصفهان چگونه ارزیابی می کنید؟

می توان گفت در حقیقت وضعیت چهار نوع اعتماد شامل «اعتماد بنیادین و امید اجتماعی»، «اعتماد بین فردی»، «اعتماد نهادی» و «اعتماد تعمیم یافته» در اصفهان آنگونه که انتظار می رود مطلوب نیست.

اعتماد بنیادین و امید اجتماعی، همان پیش بینی پذیری، ریسک پذیری و اثربخشی فعالیت‌هاست. در اثر تورم در اصفهان همانند سایر استان های کشور شرایط اقتصادی برای مردم قابل پیش بینی نیست و ریسک پذیری افراد جامعه پایین می آید. در نتیجه بسیاری از اهدافی که برای زندگی داشتند نقش بر آب می شود و اثربخشی فعالیت‌های یک خانوار به دنبال نوسانات اقتصادی هر روز پایین‌تر می آید. این وضعیت اقتصادی و پیش بینی ناپذیری آن باعث از میان رفتن امید اجتماعی نیز می شود.

ایرنا: ارتباط «اعتماد نهادی» و «اعتماد بین فردی» با سرمایه اجتماعی در اصفهان چیست؟

«اعتماد نهادی»، اعتماد به نهادها و اصناف را شامل می شود و جالب توجه است که برخی آمار حاکیست شکایت های صنفی در استان اصفهان به تنهایی برابر هفت استان کشور است.

اعتماد دیگری که این میان دچار مشکل شده، اعتماد بین فردی است که فزونی «چک های برگشتی» در اصفهان یکی از نشانگان آن است.

ایرنا: سرمایه اجتماعی چگونه از «اعتماد تعمیم یافته» تاثیر می پذیرد؟

وقتی که اعتماد تعمیم یافته پایین بیاید به این معناست که اصفهانی ها نمی توانند اعتمادشان را به جامعه تعمیم بدهند. مثلا وقتی به آن‌ها می گوییم به خاطر ناترازی انرژی کمتر برق مصرف کنید می گویند «از کجا معلوم دیگر شهروندان مثل من کم مصرف باشند» و از همین رو حاضر به مدیریت مصرف نیستند.

وقتی اعتماد تعمیم یافته در یک شهر یا استان پایین می آید، جامعه هر چه بیشتر اتمیستی می شود و همبستگی اجتماعی در آن به طور مرتب رو به افول می رود.

ایرنا: نقش مسائل اقتصادی در این زمینه چیست؟

در اصفهان نیز همانند استان های دیگر، مردم به دلیل شرایط سخت اقتصادی و تنگناهای معیشتی دچار محرومیت نسبی شده اند یعنی امکاناتی که جامعه قبلا داشته به واسطه شرایط اقتصادی از آن ستانده شده و جامعه احساس محرومیت می کند. بنابراین بعد اقتصادی به طور مستقیم بر سرمایه اجتماعی در اصفهان نیز تاثیر گذاشته است.

ایرنا: با این تفاسیر آیا می توان گفت فاصله میان آنچه که هست و آنچه که باید باشیم در میزان سرمایه اجتماعی فعلی استان اثر می گذارد؟

بله؛ در اصفهان شاهد ایجاد شکاف و گسل عمیق بین توانایی ها و انتظارات مردم هستیم. توانمندی جامعه در اثر شرایط اقتصادی پایین آمده در حالی که انتظارات آن‌ها بالاتر رفته است. در مجموع انتظارات اصفهانی‌ها از زندگی بالا است در حالی که توانایی های آن‌ها به واسطه شرایط اقتصادی پایین آمده و این مسأله برای آن‌ها یک محرومیت نسبی ایجاد کرده و باعث افول سرمایه اجتماعی شده است.

ایرنا: تحلیلگران، ظهور «سرمایه اجتماعی» در پساجنگ ۱۲ روزه و راهکار نگه‌داشت آن را چطور ارزیابی می‌کنید؟

جنگ ۱۲ روزه به ترمیم اعتماد «بین فردی» و اعتماد «تعمیم یافته» کمک کرد. می توانیم بگوییم اعتماد بین نهادی نیز تا حدودی در آن روزها بهبود یافت. افزایش همدلی مردم و حاکمیت با یکدیگر پیرامون موضوع وطن و تحقق «دولت- ملت» در کشور اتفاق افتاد. تا پیش از جنگ می توان گفت اهمیت سرمایه اجتماعی به طور تقریبی در حاشیه قرار گرفته بود. اما جلوه های بی نظیر سرمایه اجتماعی در جنگ اخیر اهمیت این مساله را یادآوری کرد. سرمایه اجتماعی که در سایه جنگ غافلگیرانه به دست آمده، بسیار شکننده است و باید با برنامه ریزی های کوتاه مدت و بلندمدت به استمرار، تقویت و نگهداشت آن کمک کرد.

ایرنا: از منظر جامعه شناسی؛ برای ترمیم و نگه‌داشت سرمایه اجتماعی کدام راهبردها باید در اولویت سیاست‌های مدیریتی و اجرایی استان قرار بگیرد؟

سه راهبرد عمده برای ترمیم و نگه‌داشت سرمایه اجتماعی وجود دارد. نخست امید اجتماعی در جامعه است که برای احیای آن باید پیش بینی پذیری شرایط کشور، ریسک پذیری مردم و اثربخشی فعالیت های جامعه را بالا ببریم، هرچه امید اجتماعی کمتر باشد سرمایه اجتماعی افول بیشتری می کند.

راهبرد دوم، شبکه سازی اجتماعی در جامعه است که عوامل خودجوش ساخت سرمایه اجتماعی را تحریک می کند و باعث می شود اعتماد بین فردی و اعتماد تعمیم یافته افزون شود. راهبرد سوم نیز افزایش مشارکت پذیری نهادهای دولتی و نیز همیاری مردم در فرایند «اداره مشارکتی استان» است که باعث می شود اعتماد نهادی احیا شود.

حالا که بحث نصف جهان است ارتباط وضعیت رودخانه زاینده رود و حواشی مرتبط با آن با مقوله سرمایه اجتماعی در این استان چیست؟ آیا این موضوع را می توان با رویکرد جامعه شناسانه تحلیل کرد؟

از قضا جاری بودن زاینده رود باعث تحریک عوامل خودجوش ساخت سرمایه اجتماعی می شود. عواملی مانند روابط اجتماعی طبیعی و خودانگیخته بین افراد، تعاملات روزمره، روابط دوستانه و خانوادگی از این موضوع تاثیر می پذیرد و سرمایه اجتماعی ایجاد می شود. جاری بودن زاینده رود با روحیه بخشی به مردم اصفهان به نوعی امید اجتماعی و اعتماد بنیادین را نیز تقویت می کند. در کنار شرایط اقتصادی بزرگترین نارضایتی مردم اصفهان جاری نبودن زاینده رود است که برقراری جریان رودخانه می تواند اعتماد نهادی را نیز در اصفهان تقویت کند و در مجموع باعث بهبود وضعیت سرمایه اجتماعی شود.