هزار زخم فرونشست بر پیکر میراث فرهنگی اصفهان
به گزارش باخبرباش زمانی که پای حرف کارشناسان میراث فرهنگی و محیط زیست در اصفهان بشینیم، همه گفته‌ها به یک موضوع ختم می‌شود و آن خشکی زاینده‌رود است، رودخانه‌ای که تبعات خشک شدن آن پدیده شومی مانند فرونشست زمین را تشدید کرده است و امروزه بخش‌های مختلفی از جمله آثار تاریخی این خطه را تهدید می‌کند.
اصفهان یکی از استان‌هایی است که در سال‌های اخیر با بیشترین چالش در این زمینه مواجه شده است، تنش‌های آبی، جریان نداشتن آب در برخی از ماه‌های سال در بستر رودخانه زاینده‌رود و کاهش منابع آبی به این بحران دامن زده است، به گفته کارشناسان، اصفهان بالاترین خطرپذیری فرونشست زمین را در کشور دارد و از نظر تعداد شهرها و میزان بافت فرسوده در پهنه‌بندی فرونشست دارای رُتبه نخست است.کارشناسان و مسوولان در سال‌های گذشته، همواره بر مُخاطرات و تهدیدهای ناشی از گسترش فرونشست زمین در اصفهان هشدار داده‌اند؛ این هشدارها زمانی جدی‌تر شده است که آثار تخریبی فرونشست زمین بر ابنیه تاریخی و میراثی اصفهان خود را به مرور زمان نشان می‌دهد و هر روز تصاویر جدیدی از تَرَک ها و نشست‌ها در آثار تاریخی مختلف این خطه منتشر می‌شود.با توجه به برخورداری استان اصفهان از ۲۲ هزار اثر تاریخی که هفت اثر آن به ثبت جهانی رسیده است، اثر فرونشست زمین در میراث فرهنگی و آثار تاریخی اهمیت زیادی دارد، در سال گذشته این موضوع توسط مسوولان، کارشناسان و استادان دانشگاه در اصفهان بررسی شد و آنچه مورد تاکید قرار گرفت، این بود که اصفهان، جایی برای خطا ندارد و نباید این شهر را در برابر بحران‌هایی مانند فرونشست زمین و خشکی زاینده‌رود، تنها گذاشت.
کاهش ۳۷ سانتیمتری آب‌های زیرزمینی در اصفهان
فرونشست زمین در استان اصفهان به علت اُفت سطح آب‌های زیر زمینی ادامه دارد و آثار آن به صورت ترک و شکاف در اراضی زراعی، جاده‌ها، اماکن مسکونی و تاریخی و یا شکسته شدن شبکه‌های آب و فاضلاب دیده شود.پایش‌های انجام شده از 35 دشت استان اصفهان نشان می‌دهد سطح آب‌های زیرزمینی 29 دشت از جمله دشت اصفهان - بُرخوار رو به کاهش است به طوری که سالانه سطح آب‌های زیرزمینی در دشت‌های استان به طور متوسط 37 سانتیمتر در سال است کاهش می‌یابد.زاینده‌رود، مهمترین منبع تغذیه کننده آب‌های زیرزمینی این دشت است ولی قطع جریان دائمی آب در این رود از یک سو و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در پی حفر چاه‌های متعدد و برداشت بی رویه آب، خطر فرونشست زمین را در این دشت به دنبال داشته است.زنگ خطر این پدیده مخرب، مدت‌ها پیش به صدا درآمده بود، به طوری که کارشناسان از سال ۱۳۴۵ دشت اصفهان- بُرخوار که شهر اصفهان نیز در پهنه آن قرار گرفته به دلیل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی ممنوعه اعلام کردند و اکنون دشت بحرانی ممنوعه شده اما ادامه بارگذاری‌های جمعیتی نیز بر وخامت در این دشت بحرانی افزوده است.مطالعات انجام شده نشان می‌دهد نرخ فرونشست زمین در دشت اصفهان - برخوار اصفهان قابل تامل و هولناک است زیرا نرخ سالانه فرونشست زمين در دنيا نزديک به يک سانتى متر، بحرانى محسوب می‌شود در حالی که حداكثر نرخ فرونشست زمين را در منطقه حبیب آباد شهرستان بُرخوار واقع در شمال شهر اصفهان در یک سال یعنی از خرداد ماه سال 1400 تا خرداد ماه 1401، 18.4 سانتیمتر ثبت شده است!
فرونشست در آثار تاریخی اصفهان و انکار مسؤولان میراث
مساله فرونشست زمین در این دشت بحرانی از آنجایی با اهمیت است که بیش از ۶ هزار اثر تاریخی و ۸۱۵ هزار واحد مسکونی را با مخاطره جدی قرار داده است.در حال حاضر فرونشست زمین از مناطق شمالی این شهر یعنی از شهرهای حبیب‌آباد و دولت آباد شهرستان برخوار به تدریج در حال پیشروی به مرکز شهر اصفهان و محور تاریخی این شهر است و این خطر در حالی اصفهان و بناهای تاریخی ارزشمند آن را تهدید می‌کند که گردشگری یکی از محور توسعه اصفهان تعریف شده و اصفهان مقصد گردشگری است و بی تردید عدم جلوگیری از فرونشست زمین، محور توسعه استان را به مخاطره می‌اندازد.ایجاد شکاف و ترک خوردگی در بناهای ارزشمند این خطه نظیر مسجد سید و مسجد علی قلی آقا، نمونه تاثیر خطر فرونشست زمین در اصفهان است ولی مسوولان میراث فرهنگی آن را انکار می‌کردند به طوری که علیرضا ایزدی، مدیرکل پیشین میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان در اظهار نظری عجیب ادعا کرده بود «ترک‌های موجود در برخی از بناهای تاریخی با توجه به بافت خشتی و آجری آن‌ها جزو ترک‌های طبیعی هستند و بررسی‌ها نشان می‌دهد که ترک‌های مسجدسید و مسجد جامع به دلیل فرونشست نیست» در حالی کارشناسان زمین شناسی آن را ناشی از فرونشست زمین اعلام کردند میراث فرهنگی استان نمی‌تواند بدون نصب ابزار دقیق بگوید که فرونشست به بناهای تاریخی اصفهان نرسیده است.
ترک مسجد سید گویای فرونشست در آثار تاریخی
بهرام نادی، عضو کارگروه تخصصی فرونشست زمین در اصفهان در این رابطه گفت: ترک خوردگی کف، دیوار و گنبد مسجد تاریخی سیّد اصفهان و همچنین مسجد علی قلی آقا گویای مساله فرونشست زمین در اصفهان است.وی افزود: مهمترین عامل فرونشست زمین در اصفهان ادامه برداشت آب‌های زیرزمینی است و هر چقدر برداشت از آب‌های زیرزمینی دشت اصفهان - برخوار بیشتر باشد و آبخوان این دشت توسط زاینده‌رود، تغذیه نشود، تاثیر آثار مخرب فرونشست تشدید می‌شود.نادی ادامه داد: سازمان زمین شناسی در دوره یک ساله از خرداد 1400 تا خرداد ۱۴۰۱ با استفاده از دستگاه جی پی اس با دقت حدود یک میلی متر به پردازش میزان فرونشست در نقاط مختلف اصفهان اقدام کرد و مشخص شد که نرخ فرونشست زمین در مسجد سید حدود 3 تا 5 سانتیمتر در سال، مسجد جامع عتیق حدود 4 تا 6 سانتیمتر، مسجد جامع عباسی حدود 3 و سی و سه پل حدود 2 تا 3 سانتیمتر در سال است ولی هرچقدر به سمت جنوب شهر برویم فرونشست زمین به دلیل کاهش ضخامت لایه خاک، کمتر است.عضو کارگروه تخصصی فرونشست زمین در اصفهان ادامه داد: ستون‌های سنگی داخل مسجد امام(ره) دچار چرخش شده و این مساله می تواند شرایط گنبد این مسجد تاریخی را دچار تزلزل کند.وی اضافه کرد: برای بررسی دقیق‌تر این مساله مقرر شد سازمان زمین شناسی و اداره کل میراث فرهنگی اصفهان با محوریت مدیریت بحران استانداری اصفهان، طی تفاهمی بر روی آثار تاریخی اصفهان همچون میدان و مسجد امام (ره)، مسجد سید و پل‌های تاریخی دستگاه جی چی اس نصب کنند تا تغییر شکل‌ها در داخل این محدوده به صورت شبکه پردازش شود و با این که سازمان زمین شناسی دستگاه‌های جی پی اس را تامین کرده ولی تاکنون میراث فرهنگی اصفهان برای جانمایی نصب این دستگاه‌ها اقدامی نکرده است.
عدم نصب دستگاه‌های جی پی اس بر روی آثار تاریخی اصفهان
منصور شیشه فروش مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان در این باره گفت: سال گذشته بر اساس مصوبه کارگروه کنترل و پیشگیری از فرونشست زمین استان به اداره کل میراث فرهنگی اصفهان ابلاغ شد موضوع فرونشست بر روی بناهای تاریخی را به صورت تخصصی پیگیری کند که در این رابطه مقرر شد بر روی 6 بنای تاریخی اصفهان همچون پل‌های سی وسه پل، خواجو، مسجد جامع، مسجد سید و مسجد امام (ره) جی پی اس نصب شود.وی ادامه‌داد: با پیگیری‌های انجام شده دستگاه‌های جی پی اس تامین شد ولی اداره کل میراث فرهنگی استان هنوز نتوانسته است اعتباری برای نصب این تجهیزات برای روی اماکن تاریخی تامین کند.شیشه‌فروش عنوان کرد: اینکه چرا اداره کل میراث فرهنگی اصفهان به عنوان متولی این بناهای ارزشمند در یکسال گذشته در انجام مطالعات دقیق آثار فرونشست زمین بر روی اماکن تاریخی اصفهان کوتاهی می‌کند، جای تردید دارد.
هشدارها نسبت به فرونشست در اصفهان جدی‌تر شده است
اکنون‌که هشدارها نسبت به فرونشست در اصفهان جدی‌تر شده و شواهد و عوارض این پدیده مخرب از شمال رو به‌سوی مرکز شهر مشهود شده است، به تعبیر مرکز زمین‌شناسی اصفهان، بحران تنها گریبان شمال دشت اصفهان را نگرفته و با تغذیه نشدن آبخوانِ دشت اصفهان و برداشت‌هایی که فزاینده شده‌اند، به‌زودی دامنه این بحران در همه جای شهر گسترده می‌شود. با این وجود باید گفت، سازه‌های تاریخی به دلیل قدمت و حساسیتی که دارند در صف اول آسیب‌های ناشی از فرونشست قرار می‌گیرند، خاصه اینکه میراث تاریخی و فرهنگی اصفهان، از ویژگی‌های برجسته و به قولی پرچم این شهر محسوب می‌شوند.
منبع: فارس
