آنچه در سیاهه جنگ تحمیلی اخیر با همه غافلگیری، مشکلات و فضای اندوه‌بارش تحیر همگان را برانگیخت؛ شبکه ای از رخدادهای لطیف و خودجوش مردمی بود که به مثابه حلقه های زنجیر در گوشه و کنار میهن به هم پیوند خورد و صحنه های فاخر از متانت، شجاعت و نوع دوستی ایرانیان را خلق کرد.

ظهور این رفتارها در شرایطی که تنها کمی پیش از جنگ، جامعه به طور معمول آمیخته به اختلاف نظرهای همیشگی و برخی گسست های اجتماعی و طبقاتی بود نشان از ریشه دار بودن مفاهیمی مانند فرهنگ، تمدن و میهن پرستی در مردم ایران است که اتفاقا در بزنگاه ها بیشتر خود را نشان می دهد، موضوعی که در سایر کشورها هنگام وقوع بحران و التهاب کمتر به چشم می آید.

جنگ به معنای واقعی در ایران اتفاق افتاده بود اما بر خلاف برخی کشورها مردم به فروشگاه ها هجوم نبردند و اجناس را غارت نکردند. شمالی ها سخاوتمندانه پذیرای هموطنان جنگ زده بودند. برخی خانواده های ساکن مناطق مورد هدف دشمن، به طور موقت به منزل پدری خود در شهرهای کوچک و روستاها برگشتند و دیدارها را تازه کردند.

حس همدلی و دلسوزی بطور محسوس در لایه های مختلف جامعه از مدیران تا اصناف و نیروهای خدمات رسان پدیدار شد. مردم ایران بیش از هر زمان دیگر همچون یک روح در یک پیکر و در حالی که پیوندهای مهر و دوستیشان محکم‌تر شده بود در برابر این یورش غافلگیرانه و پیامدهای آن ایستادند. مرزهای این همسویی و همگرایی در میان کارگزاران، دولتمردان و نیروهای مسلح نیز گسترش یافت و طولی نکشید که موج انسجام و اتحاد کم سابقه ای در کشور به راه افتاد.

رفتارشناسی مردم در این بزنگاهِ حساس و نحوه تاب آوری آن‌ها بر مبنای داشته های فرهنگی؛ همان موضوعی است که حالا پس از فرونشستن غبار جنگ از سوی جامعه شناسان و پژوهشگران اجتماعی واکاوی می شود.

در همین پیوند؛ ایرنا زوایای مختلف این موضوع را با امان الله باطنی، جامعه شناس و پژوهشگر اجتماعی اصفهان به گفت و گو نشسته است:

ایرنا: در گذار از جنگ تحمیلی اخیر به مرحله «آتش بس» و پس از کنار رفتن وضعیت بحرانی، کارشناسان بر این باورند نشانه های ترمیم و تقویت سرمایه اجتماعی در این مدت پدیدار شده بود، نظر شما چیست؟

- به عنوان یک جامعه شناس در جنگ اخیر مشاهداتی از بهبود وضعیت سرمایه اجتماعی داشتم که این پدیده فقط در یک جامعه «جنبشی» یا یک جامعه با «بسیج کنندگی بالا» امکان پذیر است. در اینجا مفهوم «سرمایه اجتماعی» به میان می آید که توسط عوامل نهادی و عوامل خودجوش ساخته می شود. جنگ در جامعه جنبشی و یا جامعه بسیج شونده ایران، توانست عوامل خودجوش شامل روابط اجتماعی طبیعی و خودانگیخته بین افراد را تحریک کند که تعاملات روزمره، روابط دوستانه و خانوادگی، شبکه های اجتماعی غیر رسمی، فرهنگ و ارزش‌های مشترک نیز زیر مجموعه آن است.

ایرنا: بنابراین می توانیم بگوییم «اعتماد بین مردم» و اعتماد آن ها به «ساختارهای نهادی» تقویت شده است؟

- بله؛ به عبارتی، جنگ ۱۲ روزه به ترمیم اعتماد «بین فردی» و اعتماد «تعمیم یافته» کمک کرد. مشاهداتی مانند در اختیار گذاری ویلای رایگان توسط هموطنان شمالی، اجاره هتل رایگان توسط یک سلبریتی برای اسکان مردم چند شهر، پذیرایی از مسافران بین راهی حاکی از افزایش اعتماد تعمیم یافته بود. همچنین در خلال این جنگ می توانیم بگوییم اعتماد بین نهادی نیز تا حدودی بهبود یافت؛ به عنوان مثال امهال وام ها، ارائه برخی خدمات بیمه ای، توزیع بی وقفه سوخت و اقلام اساسی و از همه مهمتر افزایش همدلی مردم و حاکمیت با یکدیگر پیرامون موضوع وطن و تحقق «دولت- ملت» در کشور اتفاق افتاد. در یک «دولت-ملت»، همبستگی سیاسی و اجتماعی بر اساس هویت ملی شکل می‌گیرد و شهروندان آن کشور، خود را به عنوان اعضای یک ملت واحد می‌شناسند و از آن هویت دفاع می‌کنند، مساله ای که در این مدت به وضوح شاهد آن بودیم.

ایرنا: تاثیرپذیری جوامع از جنگ بر اساس نظریه های جامعه شناسی چگونه است؟

- در شرایط جنگی آنگونه که توماس هابز می گوید جوامع از «وضعیت تاسیسی» به «وضعیت طبیعی» نقل مکان می کنند. وضعیت طبیعی همان موقعیتی است که انسان‌ها پیش از تشکیل حکومت و جامعه، در آن به سر می‌برده‌اند که در آن هیچ قدرت مرکزی یا قانونی وجود ندارد و انسان‌ها بر اساس غریزه‌های خود و برای بقا، در جنگی مداوم با یکدیگر هستند. به عبارت دیگر، وضعیت طبیعی از نظر هابز، «جنگ همگانی همه علیه همه» است.

اما در ایران حین جنگ شاهد این وضعیت نیستیم و جامعه به تعبیر هابز از وضعیت تاسیسی به وضعیت طبیعی نرفت. به لحاظ جامعه شناسی سیاسی این وضعیت به دلیل این است که جامعه ما یک جامعه «جنبشی» است که در آن جنبش‌ها و پویش های اجتماعی نقش محوری در تحولات و پویایی ایفا می‌کنند. جامعه جنبشی با وجود چالش‌ها و بحران‌ها، از طریق کنش جمعی و جنبش‌های اجتماعی، پویایی و تحرک خود را حفظ می‌کند.

به تعبیر ویلیام کورنهاوزر، جامعه شناس سیاسی و متخصص جنبش های اجتماعی، در جوامع توده ای از جمله ایران، عنصر « بسیج کنندگی» بسیار راحت ظاهر می شود. بنابراین «جنبشی بودن» و «بسیج شوندگی» در بزنگاه های حساس مانند کرونا و جنگ مشابه پدافند غیر عامل اقدام می کند و باعث می شود جامعه از وضعیت تاسیسی خارج نشده، انسجام خود را حفظ کند و به وضعیت طبیعی نرود.

ایرنا: برای نگهداشت این سرمایه اجتماعی چه باید کرد؟

- پُر واضح است که جنبشی بودن و بسیج شوندگی، پیامدهای خاص خودشان را هم دارند؛ از جمله اینکه چنین جوامعی همیشه تب دارند و در آن التهاب همواره بالاست و زیر پوستشان همیشه یک عامل بی ثبات کننده منتظر بروز است.

بنابراین این سرمایه اجتماعی که در سایه جنگ غافلگیرانه به دست آمده، بسیار شکننده است. شاید بتوان حتی آن را «پول اجتماعی» خواند تا «سرمایه اجتماعی »، اقتصاد دان ها میان پول ( Money) و سرمایه (Capital) تفاوت قائل می شوند. پول اجتماعی، موقت، قابل مبادله، نقد شونده و مبتنی بر رفتار اجتماعی و هیجانات لحظه ای است در حالی که سرمایه اجتماعی بلند مدت، غیر قابل مبادله، غیر قابل نقدشوندگی و مبتنی بر کنش و نهاد اجتماعی و البته برخاسته از هویت است و با آن می توان ثروت اجتماعی تولید کرد. بنابراین باید با تلاش مضاعف پول اجتماعی را به سرمایه اجتماعی تبدیل کنیم.

ایرنا: پیشنهاد شما برای تقویت و حفظ سرمایه اجتماعی جامعه چیست؟

- برای تقویت این موضوع نیازمند توجه به راهبردها در سطح «فردی» و در سطح «تعمیم یافته» هستیم. به عنوان مثال، دورهمی های خانوادگی در روستاها یا شهرهای کوچک در شرایط جنگی باید ترویج و نهادینه شود. همچنین اخبار منفی مانند سرقت، زورگیری، کلاهبرداری و نزاع در دوران جنگ نباید برجسته سازی شود. در فضای ملتهب جنگ باید از برجسته سازی خیانت برخی سلبریتی ها، رکود و ریزش بازارها، توقف پروازها و یا کمبود کالاها جلوگیری کرد تا «امید اجتماعی» خدشه دار نشود. در این شرایط می توان با تمرکز بر مواردی مانند قدرت نظامی و پیروزی های موشکی کشور، سرپاماندن واحدهای تولیدی و صنعتی، یادآوری کارکرد صندوق های بیمه و خطر پذیر و همچنین انتشار تصویر واقعی از برقراری زندگی عادی، امید اجتماعی را در سطح بالا حفظ کرد.

به گزارش ایرنا، «سرمایه اجتماعی» به مجموعه‌ای از روابط، هنجارها، اعتماد و شبکه‌های اجتماعی اطلاق می‌شود که در یک جامعه وجود دارند و به همکاری و انسجام بیشتر افراد کمک می‌کنند. این روابط و اعتماد متقابل، سرمایه اجتماعی یک جامعه را تشکیل می‌دهد که می‌تواند برای حل مشکلات بویژه در شرایط پیش بینی نشده مورد استفاده قرار گیرد.

در تجاوز رژیم صهیونیستی به کشورمان که جنگ ۱۲ روزه تحمیلی نام گرفته است، براساس آخرین آمار رسمی بیش از هزار نفر از هموطنان نظامی و غیرنظامی شهید شدند.

جمهوری اسلامی ایران جمعه شب (۲۳ خرداد) در پاسخ به حمله وحشیانه رژیم صهیونیستی، عملیات وعده صادق ۳ را با شلیک ده‌ها فروند موشک به سمت سرزمین‎‌های اشغالی آغاز کرد.

ایالات متحده آمریکا هم بامداد روز یکشنبه (یکم تیرماه) به سه مرکز هسته‌ای فردو، نطنز و اصفهان تجاوز کرد.

ایران شامگاه دوشنبه ۲ تیر با شلیک بیش از ۱۰ موشک به پایگاه العدید آمریکا در قطر و در عملیاتی با عنوان بشارت فتح پاسخ تجاوز ایالات متحده به خاک خود را داد.

در نهایت با تحمیل توقف حملات به رژیم صهیونسیتی جنگ تحمیلی بر ایران در ساعت ۷:۳۰ صبح سوم تیرماه و پس از شلیک آخرین موج موشکی ایران به سوی سرزمین های اشغالی خاتمه یافت.